Nga Steven MUFSON

Publikuar më 2 Janar në “Washington Post”

 Steven Mufson, autor i librit ”Vitet luftuese: Rezistenca e zezë dhe përpjekja për një Afrike të re Jugore”, mbulon lajmet ekonomike për Washington Post.

Në maj të vitit 1987, kur punoja si gazetar në Johanesburg, më erdhi një shënim nga Ministria e Punëve të Brendshme ku deklaronte se viza ima nuk do të rinovohej. Duhej ta lija këtë shtet brenda katër ditëve.

Kur mbaroi aparteidi në vitin 1994, isha me një detyrë në Kinë. Vdekja e Nelson Mandelës më dha mundësinë e parë për të vizituar përsëri Afrikën Jugore dhe të “vështroj” një çerek shekulli në 13 ditë. Ashtu si kur isha edhe më parë Mandela mungonte por ishte i përhapur kudo. Ai kishte frymëzuar një komb të ndarë të bashkohej, por ende la pas një shtet me miliona njerëz të keqstrehuar, keqedukuar dhe të papunësuar.

Ndoshta ndryshimet më të jashtëzakonshme që kanë ndodhur janë ato të zakonshmet. Në mesin e viteve 1980, vetëm disa restorante mund të më shërbenin ushqim mua, një reporteri të bardhë dhe shokëve të zinj ose burimeve. Në dhjetor, vodhëm ushqim së bashku me Khehla Shubane, një analist politik, i cili u burgos në vitin 1977 pasi ndihmoi rininë e njerëzve me ngjyrë të bashkohen në Kongresin Kombëtar Afrikan. Ne hëngrëm në një shesh, jashtë një qendre luksoze, së bashku me njerëz të të gjitha ngjyrave, ku shumica prej tyre kishin ndaluar për t’i bërë foto statujës së Mandelës.

Pas në vitet 1980, apateidi, i cili nënkuptone ”ndarje” (u zbatua nga viti 1948 deri në 1994 nga Partia Kombëtare – shën. i përkthyesit), kishte depërtuar në çdo aspekt të jetës, duke e bërë të pamundur për të rinjtë e Afrikës Jugore të jenë të pavëmendshëm ndaj politikës, por e rrezikshme për to që të merrnin pjesë. Teksa po përgatisja valixhet për t’u larguar, Murohy Morobe,  një lider i mëvonshëm në Frontin e Demokracisë së Bashkuar, ndaloi përpara apartamentit tim për të diskutuar se si grupi anti-aparteid po e përballonte gjendjen emergjente që ishte imponuar një vit më parë. Një zhurmë jashtë i shkaktoi atij tension dhe mërzitje. Teksa mendoi se policia po e arrestonte, ai më pyeti nëse unë e njihja atë zhurmë. I tregova se ishte kova metalike që përdorte pastruesi dhe ai u qetësua pak. Sot, njerëzit si Morobi s’kanë pse të shqetësohen për agjentët e policisë që brofnin menjëherë në shtëpi. Ata po drejtojnë qeverinë. Morobe më pas u bë zëdhënës i presidentit Tabo Mbeki.

Të rinjtë e Afrikës Jugore sot kanë luksin të jetë të pavëmendshëm ndaj politikës dhe ky është një bekim dhe mallkim njëkohësisht. Në ditën që Mandela u dogj, fola me një çift njerëzish me ngjyrë të cilët kishin sjellë fëmijët e tyre për të parë ish-shtëpinë e tij. Kur  prindërit po flisnin, 17 vjeçari ishte i zënë duke dërguar mesazhe në celularin e tij. Ai shpejt duket se u bezdis.

Të larguar gjithashtu, në kuptimin e izolimit ndërkombëtar. Në mesin e viteve 1980, shumë nga bizneset më të mëdha botërore po largoheshin për shkak të sanksioneve ekonomike. IBM, General Motors, Coca -Cola, të gjithë i shitën aksionet e tyre teksa isha atje. Zola Budd, një yll sportiv, mori shtetësinë angleze për të shmangur një bojkotim sporti. Muzikantët qëndruan larg.

Kur u ktheva në dhjetor, billborded që reklamonin ardhjen së shpejti të Eminemit në Johanesburg, gjithashtu ardhja e Santana dhe Bruce Springsteen po bënin xhiron më së miri. Rrugës drejt zonës qeveritare, për të parë Mandelën, kalova nga një zonë e mbushur me zyra biznesi. Vodafone kishte vendosur servisin për shërbimet celulare. Një firme private amerikane, e cila investon në Afrikë, e kishte kthyer Johanesburgun në një qendër të saj.

Turizmi po rritet. Në gjatë muajt e parë të vitit 2013, 4.6 milionë njerëz kanë vizituar Afrikën Jugore. Në këtë kohë, në qendër të qytetit, duket se 1 në 10 persona është turist. Turet në burgun e ishullit Robben, ku Shubane, Mandela dhe shume të tjerë shërbyen në to, janë shitur.

Afrika Jugore ka ndryshuar fizikisht gjithashtu. Në kohën që kam pas jetuar atje, vendbanimi i vogël i Aleksandrës, përbëhej nga 180, 000 rezidentë, kishte vetëm 550 tualete, dhe 15 familje ndanin të njëjtën çezmë. Shtëpitë e vogla dhe kasollet rreshtoheshin në rrugët e pista. Sot, kushtet e Alexandrës së mbushur me njerëz, janë akoma larg jetesës në zonat e bardha, dhe banorët më të varfër jetojnë në kasolle. Por shumica e rrugëve janë të asfaltuara, të reja, shtëpi të mëdha të afruara deri tek një kodër fqinje, panele diellore të ujit dallohen shumë çati, dhe një stacion i madh treni i ri shërben qytetarëve.

Gjatë aparteidit, fshatra e banorëve me ngjyrë nuk trajtoheshin si komunitete të pavarura, por si zona  të përkohshme për punëtorët, të cilët realizonin  punë në qytete të bardha. Në mes të viteve 1980, qeveria, teksa kritikonte komunizmin, zotëronte ne pronësi të gjithë hapësirën në fshatra, si dhe stacionet televizive të kombit, të shërbimit telefonik, trenat, linjave ajrore dhe shërbimet elektrike. Ajo gjithashtu kufizoi në mënyrë të rreptë licencat e biznesit në fshatra, kryesisht ia delegoi zyrtarëve lokalë,  të cilët bashkëpunuan me qeverinë. Ashtu siç Shubane shkroi në vitin 1991, Soveto është trajtuar si një koloni e ”qytetit të bardhë.” Vetëm disa rrugë të çonin drejt Sovetos, një ankronim për emrin ”fshatrat jug perëndimore”, të cilët, në atë kohë kishin rreth 1 milion banorë. Shumica e rrugëve Soveto ishin të pista, e cila ndikonte në formimin e  reve të dendura të pluhurit, të cilat bëheshin më keq në dimër, kur shumë njerëz digjnin qymyr për të qëndruar ngrohtë.

Kur unë shkova me Shuban përmes Sovetos, muajin e kaluar, mora një rrugë të re për të arritur atje. “Fshat” ishte gjithmonë një term i gabuar për këtë vend shumë të populluar, por Soveto  më në fund po bëhet më shumë se një qytet në të drejtën e vet. Ka stacione të reja treni, dy qendra tregtare, një qendër shëndetësore, disa parqe, dhe biznese të vogla, të tilla si dyqane hardëare, telefonash, riparim makinash, rrobaqepëse dhe stilistë flokësh. Bankat, të cilat  ishin të ndaluara më përpara, sot gjenden edhe disa ATM. Njerëzit nuk djegin më qymyr dhe rrugët e asfaltuara kanë eliminuar pluhurit që dikur varej në ajër.

Sa shumë lajme të mira.

Në disa forma Afrika Jugore nuk ka ndryshuar, ose nuk ka ndryshuar aq shumë sa duhej të kishte ndryshuar. Vendi është shkatërruar nga krimet e dhunshme, abuzimi i fëmijëve dhe alkoolizmi. Pavarësisht disa shtëpive luksoze, shumica e sovetanëve ende jetojnë në banesa të thjeshta, më shumë në dhoma të improvizuara me qira, të realizuar në oborret e tyre e pjesës prapa. Për shkak të vjedhjeve, të cilat janë të zakonshme, përmirësimi më i madh i shtëpive duket se është ndërtimi i portave dhe gardheve. Me gjithë rritjen e bizneseve të vogla, më shumë se 70 për qind e sovetanëve ende punojnë dhe shpenzojnë pjesën më të madhe të parave të tyre në Johanesburg.

”Afrika Jugore, që prej 20 vitesh është më mirë, por nuk është as sa gjysma e asaj që duhej të ishte” thotë Adam Habib, zëvendës kancelar dhe drejtor i Universitetit të Ëitëatersrand. “Nëse ne do t’i thoshim këto gjëra më parë, do të ishim arrestuar. Ky është një ndryshim i madh. Presidenti i Afrikës së Jugut Jacob Zuma në përkujtimoren e Mandelës.

Por ai shtoi se jobarazia është shtuar për 20 vite. Në Tetor Fondi Monetar Ndërkombëtar nxori një raport ku deklaroi se Afrika Jugore ka një ndër përqindjet më të larta të mosbarazisë në botë. Gjysma e pjesës totale të të ardhurave shkon për 10 për qind të pronarëve dhe pjesa tjetër prej 20 për qind i poshtëm merr vetëm 2.7 për qind.

“Pavarësisht nga rritja e klasës së mesme të zezë, pasuria, toka, arsimimi, shëndetësia mbeten të shpërndara në mënyrë të pabarabartë në vija racore,” tha FMN. “Pabarazia në raca është rritur që nga viti 1994.” Të ardhurat për frymë janë rreth 40 për qind në 18 vitet e fundit, rreth 8,000 dollarë dhe niveli i varfërisë ka rënë me rreth 10 pikë përqindjeje  në 14 për qind. Por probleme të tilla do të ishin më keq nëse nuk do të ishte për rrjetin sigurisë sociale të vendit, i cili paguan për rreth një të tretën e popullsisë, thuhet në raport.

HIV / AIDS është gjithashtu problem, me 17.9 për qind normë. Vetëm tre vjet para se të vija, rasti i parë i AIDS-it u gjetur në këtë vend, sot ka 5,6 milion. Që nga viti 2006, Afrika e Jugut ka rritur shpenzimet qeveritare mbi AIDS më shumë se pesë-fish dhe shkurtuar normat e reja të infeksionit, por ka humbur kohë të çmuar, pjesërisht për shkak parashikimit fillestar të ish-presidentit Mbeki se varfëria dhe jo virusi HIV, duhej fajësuar për epideminë.

Zyra e OKB-së për Drogën dhe Krimin thotë se norma e vrasjeve në Afrikën e Jugut ka rënë me një të tretën gjatë dekadës së kaluar, por është ende 6.5 herë më e lartë se norma e SHBA-së dhe 30 herë më shumë se ajo e vendeve të mëdha evropiane. Në Dakar, Senegal, “unë mund të eci në mes të natës në një restorant në periferi “, thotë Habibi, ” por nuk mund të bëj këtë në qytetin tim.”

Siguria në rrugë shqetëson të varfrit dhe të pasurit. Ata që jetojnë në zonat e pasura, duke përfshirë edhe njerëzit e pasur me ngjyrë, kanë shumë çelësa dhe alarme. Për të hyrë në një shtëpi, duhet të kaloja nëpërmjet një derë të mbyllur, të përdorja një ashensor të aksesueshëm vetëm me një çelës të veçantë, pastaj të kaloja edhe nëpër dy dyer të mbyllura Në fshatra, nuk ka një siguri të tillë. Një njeri që intervistova në Soveto ishte qëlluar dhe lënë karrocën, e cila ishte lidhur nga hajdutët e makinave, ai tha se policia nuk e kishte marrë në  pyetje dhe fajtorët nuk u kapën. Të dielën e kaluar, në edicionin e lajmeve, u fol në lidhje më një njeri të dyshuar për përdhunimin e një 15-vjeçarje në qytezë, në kryqëzim. Ajo është zvarritur nga një pub dhe vrarë me gurë deri në vdekje.

“Është me të vërtetë një rrugë e gjatë drejt lirisë së vërtetë,” thotë Marcel Golding, ish-zëvendës sekretar i përgjithshëm i Unionit Kombëtar të Minatorëve dhe tani kryetar i një konglomerati të madh të investimesh. “Ne kemi ndërtuar ngrehinën e aparteidit mbi 50 vjet. A mund të imagjinohet që ne ta heqim atë për 20 vite? Thjesht nuk është e mundur”.

Ndoshta. Megjithatë në mesin e viteve 1990, unë isha korrespondent i Uashington Post në Pekin dhe Afrika e Jugut do të ishte me fat nëse do të kishte gjysmën e rritjes ekonomike që Kina ka pasur që nga hapja e saj ekonomike. Ndryshe nga emigrantët e Kinës, Afrikano-Jugorët jashtë vendit nuk po investojnë në vend në një mënyrë të duhur. Shpirti sipërmarrës në Kinë duket gjithashtu më intensiv.

Afrika e Jugut mbështetet ende kryesisht në të ardhurat nga minierat, ari, qymyri, platinumi, i cili edhe shënon për rreth 60 për qind të eksporteve. Më shumë probleme do të qëndronin përpara në qoftë se çmimet e mallrave do të bien, nëse normat e interesit (SHBA dhe kostot e huamarrjes të Afrikës së Jugut) do të rritej, dhe në qoftë se ekonomitë e Evropës, destinacioni i shumë i eksporteve të Afrikës së Jugut, mbeten në depresion.

“Ne kemi humbur shikimin se është në lidhje me aftësitë. Ne nuk mund të konceptojmë formimin e vlerave nga asgjëja, asgjë, por truri, “thotë Mark Swilling, një profesor në Universitetin Stellenbosch që beson se Afrika e Jugut po vuan nga ajo që është e njohur zakonisht si mallkim i burimeve. “Unë jam një kritik i madh i kompleksit të mineraleve-industriale,” thotë ai. “Është më e lehtë të gërmosh sende nga toka sesa të formosh vlera dhe të përdoren trutë.”

Teksa sfidat e Afrikës së Jugut janë problematike, duket një dëshirë të fortë për të vazhduar drejt traditave paqësore demokratike që Mandela u përpoq t’i lë trashëgim këtij vendi.

Ditën që Mandela u varros, gjeta Collen Hans, një emision tek Radio Jozi, stacion Soveto i licencuar në vitin 1995. Në vitet 1980, qeveria kurrë nuk do të kishte licencuar një stacion radioje.

Hans, 44 vjeç, është mjaftueshëm i pjekur për të dëshmuar ndryshimet. Ai ishte 7  vjeç më 16 qershor, 1976, kur studentët e rebeluar  u qëlluan nga policia. “Unë kam parë njerëz të vriten. Mua m’u tregua se kjo është ajo çfarë shteti është” thotë ai.

Por kjo nuk është ajo çfarë ai sheh tani. “Askush nuk mund të kthehet mbrapa atje,” thotë ai. “Unë jam me shpresë. I mësoj djemtë dhe vajzën time se ato mund të jenë Mandelat e ardhshme”.

Shqipëroi për “Objektiv.al”: Jola LLOZHI