Poezia ka qenë pjesë e jetës suaj për një gjysmë shekulli. Si e shihni këtë formë arti sot?

Izet Sarajliç: Më vjen keq të shoh si poezia ka humbur vendin që duhet të zërë në jetën e njerëzve. Poetët janë pjesërisht përgjegjës për këtë, por gjithashtu duhet të fajësohet edhe fryma e epokës. Kur isha i ri, Neruda, Sartre-i, Malraux-i, Kamy, Tuëim-i, Frost-i dhe Ungaretti ishin shkrimtarë të rëndësishëm. Të jetuarit në atë kohë solli përgjegjësi dhe kënaqësi; duhet të tejkalohet vetja. Imagjinoni të keshë një poemë të botuar në një revistë pranë Nerudas! Nuk mund ta përballojmë këtë mediokritet. Në botën letrare të sotme, nuk është e vështirë ta quash veten poet. Poeti së shpejti do t’i përkasë një specie të zhdukur. Kam frikë se njerëzit përfundimisht do të ndalen së lexuari rreptësisht.

A jeni po aq pesimist për të ardhmen e prozës?

Izet Sarajliç: Po, sepse mendoj se romancierët modern nuk mund të kujdesen më shumë për atë gjë thelbësore, të njohur si dashuria. Nuk e mbaj mend heroin e fundit me të cilin u dashurova. Mosha e Anna Karenina është zhdukur për mirë. Novelistët e sotëm shkruajnë kundrejt një sfondi dhune dhe duan të trondisin lexuesit e tyre. Në romanet moderne ekziston një lloj indiference, një dështim për t’u lidhur, shkaqet e të cilit nuk mund t’i kuptoj. 

Pas tragjedisë së Sarajevës, kisha mundësinë të bëja disa udhëtime jashtë vendit. U habita tek shihja vepra të shkëlqyera të lidhura me aq shumë njerëz që shfaqeshin në dritaret e librarive. Ka kaq shumë bestseller dhe kaq pak shkrimtarë të mëdhenj. Epoka e artit të madh ka mbaruar. Duket sikur e kemi humbur shijimin e krijimit.

Një poet rus dikur thoshte se edhe trishtimi është i lumtur në poezinë tuaj. Por poezitë e fundit të luftës japin përshtypjen e kundërt.

Izet Sarajliç: Është fakt se të gjitha vlerat janë kthyer me kokë poshtë, jo vetëm për mua, por për të gjithë. Të gjitha monumentet e vjetra janë zhbërë. Imoraliteti së shpejti do të zëvendësojë vlerat morale dhe gënjeshtrat do të zëvendësojnë të vërtetën. Ky ndryshim ka ndodhur shumë shpejt. Nëse bota do të kishte lëvizur më ngadalë në këtë drejtim (që në të vërtetë çon në një fund të vdekur), njerëzit do të kenë patur kohë për t’u përgatitur psikologjikisht. Por kjo është e pamundur për shkak të shpejtësisë me të cilën gjërat po lëvizin.

Mendoj se qytetërimi mori një kthim të gabuar rreth tridhjetë vjet më parë, por kompetencat na kanë vënë në një drejtim në të cilin nuk mund të shoh asnjë të ardhme. Më vjen keq dhe më bën depresiv fakti, që konfuzioni absolut është pranuar si gjendje normale njerëzore.

A e ndryshoi lufta pikëpamjen tuaj për botën?

Izet Sarajliç: Deri diku, po. Gjithmonë kam menduar se njerëzimi ka nevojë për politikanë përgjegjës dhe se ka patur gjithnjë e më pak nga këto. Nuk është rastësi tek lufta që ka shkatërruar ish-atdheun tim, duhet të kishte ndodhur në një moment historik, kur nuk kishte më asnjë njeri të aftë për të dhënë një kthesë konstruktive ndaj ngjarjeve politike dhe duke udhëhequr këtë botë të varfër, aq të pasur në gjëra të vogla dhe aq të dobëta në bazat e saj, në shekullin e njëzet e një.

Kur të huajt erdhën në Sarajevë gjatë luftës më pyetën se çfarë mendoja për qëndrimin e Perëndimit ndaj Bosnjës, iu thash se ndërsa Tito kishte guximin t’i qëndronte fuqisë së Stalinit, askush sot – as Shtetet e Bashkuara, as Franca e as Gjermania – nuk janë në gjendje të thonë “jo” për një kriminel lokal.

Lufta më mësoi diçka tjetër. Më tregoi se sjellja e mendimtarëve të botës nuk është vetëm e papërgjegjshme, por edhe e pamoralshme. Kështu ishte edhe sjellja e disa prej gjeneralëve të vendosur në Bosnjë dhe Hercegovinë. Po mendoj një prej tyre në veçanti që është raportuar se ka dhunuar vajzat e reja muslimane të cilat i janë çuar atij në shtëpitë publike. Të gjithë e dinin këtë. Të gjithë u kthyen në qorra.

Lufta gjithashtu më tregoi kuptimin e solidaritetit. Ne morëm mbështetje të madhe nga njerëzit e zakonshëm, veçanërisht në Francë, Itali dhe Zvicër, dhe pa ata nuk do të kishim mbijetuar. Mendoja që zviceranët ishin njerëz që nuk i shfaqin ndjenjat e tyre. E pra, ishte Zvicra që na tregoi më shumë dashamirësi se kushdo tjetër.

Jeta kulturore në Sarajevë ishte mjaft dinamike, apo jo? Jeta muzikore, teatri dhe botimi i gjithëçkaje vazhdoi.

Izet Sarajliç: Shprehja latine thotë se njerëzit heshtin kur zhurma e armëve është e rreme. Një punë shumë e mirë u prodhua në Sarajevë gjatë luftës. Do të ishte mirë nëse të huajt do mund të lexonin disa nga gjërat që shkruam, në mënyrë që të kuptojnë se lufta civile është një murtajë, se është ngjitëse dhe se mund të ndodhë diku tjetër në botë, në një formë edhe më të tmerrshme.

Në një nga librat tuaj, “Recueil de guerre”, ju thoni: “Nëse unë kam mbijetuar,  mbi gjithë këtë, faleminderoj poezinë dhe një grup të njerëzve, popullin e zakonshëm, shenjtorët e vërtetë të Sarajevës, të cilët vështirë ti njihja para luftës”.

Izet Sarajliç: I kam shkruar dy librat e mi gjatë luftës në bodrumin tim, ndërsa predha zhurmonte lart. Nuk mundem, si Eluard-i, të pikturoj fjalën “liri” në muret e Sarajevës, sepse asnjë mur nuk mbetej në këmbë. Kështu i thashë gruas sime: “Më shih, jam si një Milton në fund të shekullit të njëzetë, duke shkruar një parajsë të humbur nën dritën e qirinjve”.

Por nuk e nisa me idenë se do të shkruaja poezi. Nuk më interesonte ajo. Ishte një kohë e gjatë që kur s’kisha interes për poezinë. Pak para luftës, shkrova se vendet më të këqija për poezi ishin vendet ku mund të gjendeshin poezitë.

Kur thashë se poezia më kishte shpëtuar, doja të thoja se këto vite jashtëzakonisht të pakënaqshme të luftës, ishin ndoshta vitet më të mira të jetës sime si poet. Unë kam qenë i motivuar, kam pasur lexues, ose më mirë dëgjues. Nuk kishim asnjë letër për shtyp dhe nuk isha në marrëdhënie të ngushta me disa botues që kishin ndonjë. Sidoqoftë, ata ishin të specializuar në një punë pseudo-fetare dhe propaganduese, prandaj nuk isha shumë e interesuar që të botoheshin nga ata. Sidoqoftë, poezitë e mia arritën në publik, gjë që më bëri shumë të lumtur. Gjatë luftës, gjendja ime letrare dhe morale në sytë e bashkëqytetarëve të mi nuk dukej e lartë dhe pashë se donin të më ndihmonin në një mënyrë apo në një tjetër. Ata largoheshin për mua edhe nga rradha e ujit, edhe pse natyrisht kurrë nuk përfitova nga kjo. Ata më jepnin cigare, ose një molla për nipin tim.

Në këto rrethana, poezia bëhet diçka e ndryshme, apo jo?

Izet Sarajliç: Kur një burrë ka një qese salcë, kur ai ka mjaft për të ngrënë, kur ai mund të dalë jashtë në ballkonin e tij, të hajë qershi ose të pijë kafe me cigare (dhe nuk është ai që duhej të lutej për këto), atëherë mund të mendojë për estetikën dhe estetizmin. Por kur ai është i rrethuar nga mjerimi dhe është pre e tij, kur e gjen veten plotësisht të izoluar dhe të degraduar, ai pyet veten: “Ku janë fjalët e thjeshta, normale? A e kanë braktisur artin? “

Unë kam pasur një portret të një prej poetëve të mi të preferuar: Boris Pasternak, në dhomën time të gjumit për një kohë të gjatë. Për mua, ajo ishte një relike. Është ende atje, pavarësisht tre milionë predhave që thuhet se kanë rënë në qytet. Një ditë, kur ndodhesha në dhomën time dhe jo poshtë se në bodrum, e shikoja dhe papritur mendoja se edhe ai, Pasternak-u i mrekullueshëm, nuk do të thotë më për mua atë që ai thoshte dikur. Pra, shumë fjalë të bukura, një harmoni e tillë e përsosur, por asgjë për vuajtjen time, asgjë për vuajtjet njerëzore.

A e ka ndryshuar lufta poeznë tuaj?

Izet Sarajliç: Nuk mendoj se ka ndonjë ndryshim thelbësor midis asaj që kam shkruar para dhe gjatë luftës. Forma mund të ndryshojë disi këtu dhe atje. Kur predha po shpërthen rreth teje, duhet të zbresësh sa më shpejt që të mundesh, kështu që nuk i kushton shumë vëmendje formës. Sidoqoftë, kur ke diçka për të thënë, forma zgjedhe veten. Unë nuk jam lloji i shkrimtarit që kërkon një poezi. Një poet nuk duhet ta bëjë këtë. Një poemë duhet të kërkojë (dhe ta gjejë ) poetin e saj.

Nuk kam ndryshuar dhe nuk kam ndjerë ndonjë nevojë për ta bërë. Në vitin 1942, fashistët italianë vranë vëllanë tim të madh. Në çdo gjë që kam bërë prej nga ajo kohë, e kam patur të vështirë të mos e tradhtoj kujtimin e atij të riu. Tashti jam mbi pesëdhjetë vjet më i vjetër se im vëlla atëherë. Ai është personi për të cilin kam përgjegjësi

Në epokën e sotme super-ideologjike, e cila i hedh poshtë të gjitha ideologjitë e mëparshme, unë qëndroj në pozicionin që zgjodha në fund të asaj që tani e quajmë luftën “tjetër”, 1939-1945. Kjo ishte një kohë kur të gjithë besonim se dashuria mund të ringjallej dhe menduam se kishim për të shkruar, sikur po mbjellim një fidan peme në parkun komunal ose sikur riparojmë bravën në derë. Ne të gjithë ishim në favor të dashurisë dhe qëndruam besnikë ndaj saj, përveç atyre që e tradhtuan gjatë kësaj lufte të fundit.

A mendoni se një idealizëm i tillë është i mundur edhe sot?

Izet Sarajliç: Nuk e di. Nuk mund të mendoj në këtë kohë se si veprova kur isha i ri. Nuk jam më në gjendje të jem aq bujar sa më parë. Mendimet “universale” janë larg mendjes sime, dhe këto ditë, pragu i derës është kufiri i botës sime. Jam i shqetësuar për shëndetin e gruas, për punën e vajzës, për të ardhmen e nipit. Jam i etur për të ripërtërirë fatin tim dhe për të rregulluar dhomën time. Nëse shkruaj një poezi ose dy, mirë, por nëse jo, nuk prish punë. Ndoshta kam shkruar mjaftueshëm.

Një një program televiziv francez për Sarajevën dhe familjen tuaj tregoni se një pjesë e fatit tuaj ishte dëmtuar seriozisht.

Izet Sarajliç: Një ditë, çetnikët e bombarduan banesën time tri herë. Ata mendonin se më kishin vrarë, kështu që ata pushuan së bombarduar dhe ikën. Kam marrë një goditje në kokë dhe u rrëzova. Kur erdha në vete, përjetova diçka qesharake. Një pikturë më kishte rënë përsipër dhe u zgjova me kokën në kornizë.

Unë ju kam njohur që kur isha fëmijë, por kurrë nuk ju kam pyetur për fenë tuaj.

Izet Sarajliç: Unë jam mysliman. Edhe çfarë? Kurrë nuk kam jetuar në një mjedis kryesisht fetar më shumë se çdo bashkatdhetar i imi. Nuk mund t’i shoh njerëzit si ortodoksë, myslimanë apo çfarëdo. Feja mund të jetë e rëndësishme për disa, por  kjo është çështje personale.

Isha në Strasburg, jo shumë kohë më pare, nuk mund ta kuptoja se përse të gjithë silleshin rreth faktit që isha mysliman. Më thanë se ishte e rëndësishme të thuhej kështu. Nuk e konsiderova aspak të rëndësishme. Në të njëjtën mënyrë, gazetarët e huaj që erdhën në Sarajevë shpesh më pyesnin nëse mendoja se të gjitha këto grupe etnike mund të jetonin së bashku. Gjithmonë u përgjigja duke ua prezantuar familjen time dhe duke iu thënë: “Gruaja ime është katolike, familja e saj erdhi nga Austria dhe vajza jonë u martua me një të ortodoks. Unë shpresoj që pas pesëmbëdhjetësh, kur im nip, Vladimiri të përjetojë të njëjtat vuajtje si Ëertheri i ri i Goethe-s, ai t’a vendosë dorën mbi supin e një çifuti. Kjo do të përfundonte portretin e familjes “.

A mendoni se Bosnja ka ndonjë të ardhme në situatën aktuale?

Izet Sarajliç: Nuk e di. Ashtu si shumë njerëz, me të drejtë apo pa të drejtë, i mbështes marrëveshjet e Dejtonit. Megjithatë e di që nuk janë zgjidhja e vërtetë. Njerëzit që po vendosin për fatin e Bosnjës nuk e kanë kapur shpirtin e vendit, por flasin me gënjeshtra të mahnitshme rreth korridoreve, republikave, federatave e kështu me radhë.

Ka një gjë që Perëndimi nuk e kupton, ose nuk dëshiron. Në Spanjë, pamë një shfaqje për fashizmin perëndimor, dhe në Bosnje pamë të njëjtën gjë për fashizmin e Europës Lindore. Ndërsa në Spanjë, fashizmi erdhi në pushtet- për fat të keq-, Bosja nuk e bëri. Por nuk ka dëshmi se ai sistem ka dështuar përfundimisht. Çdo gjë është e mundur sot.

Izet Sarajliç konsiderohet gjerësisht si poeti më i madh i Bosnjes. Anëtar i Akademisë së Arteve dhe Shkencave të Bosnje-Herzegovinës, ka botuar më shumë se 15 përmbledhje me poezi dhe një vëllim me kujtime. Një vëllim i veprave të tij u botua në gjuhën angleze nën titullin “Poetry from Dist”, Mineapolis, në 1975. Dy librat e tij më të fundit, të shkruar në Sarajevë gjatë luftës, janë përkthyer në frëngjisht si “Le livre des adieux” dhe “Recueil de guerre sarajevien” (1997).

UNESCO Courier, prill, 1998, intervistuar nga Jasmina Sopova

* UNESCO Courier është revista kryesore e botuar nga Kombet e Bashkuara

Përktheu nga anglishtja Alban Tufa