Mes kujtimeve dhe harresës së romanit të parë të shkrimtarit Suad Arilla

(Reflektime)

Nga Alban Tufa

Ka disa shkrimtarë të rinj, rreth të tridhjetave, të cilët veç prozës së shkurtër kanë tentuar të çajnë edhe në prozën e gjatë. I kam lexuar disa prej tyre. Edhe pse krahasimi mund të duket i pavend, Suad Arilla, qëndron mbi disa syresh. Këtë e ka dëshmuar që me romanin e tij të parë.

Romani “Libri i kujtimeve dhe i harresës”, i cili u prezantua pak kohë më parë nga Qendra Kombëtare e Librit dhe Leximit, ishte një nga tre librat fitues të Fondit për Mbështetjen e shkrimtarëve të rinj.

Ky roman ka një subjekt jo të thjeshtë, duke u ndërtuar nga dikotomi të tilla: kujtesë-harresë, e shkuar-e tashme, diktaturë-demokraci, dhe teizëm-ateizëm. Përballja mes këtyre dikotomive e bën  romanin të qëndrueshëm, i jep atij veç vlerës estetike edhe vlera të tjera sociologjike, filozofike, historike, si edhe rëndësinë e një tentative serioze për t’i rithënë disa gjëra mbi mbi tipologjinë e njeriut që mbizotëron në ditët tona.

Tharmi i romanit

Subjekti, për ta përmbledhur në mënyrë shumë të thukët është e tillë: Golemi, personazhi kryesor, rreth të  cilit mbështillen ngjarjet, është një poet i cili ka jetuar në dy kohë: periudha e diktaturës, dhe periudha e demokracisë, dy kohë diametralisht të kundërta.

Ky poet i asaj kohe, i cili jeton mes lavdisë së dikurshme, me dëshirën që atë lavdi aq sa ta harrojë, ka nevojë për ta ringjallur në kontekst ndryshe. Por jeta është shumë komplekse, me barriera të pafundme, sidomos kur në të hyjnë si pykë kujtime, personazhe, ngjarje; kur problemet veç vijnë e shtohen, derisa jetën ta merr tatëpjeta dhe ajo del duarsh. Në këtë situatë nuk ke zgjidhje tjetër, veçse ta ndjekësh, të bësh rolin e paracaktuar, deri në fatin tënd fatal.

Forma e rrëfimit

Maniera e Suadit, është e këndshme, estetike, sidomos kur tenton të zhbirojë personalitetet e personazheve të tij. Kjo duket sikur, ai pasi i ka krijuar ata, vendos që bashkë me ty (si lexues) nis të depërtojë në brendësinë e tyre, atë botë të përbërë më shumë nga ndjesitë dhe kuptimet se sa nga ngjarjet. Në këtë sens, në depërtimin e gjendjes së tyre tregon një zotësi të fortë. Kjo zotësi shoqërohet edhe me një fjalor të qëmtuar, si edhe në tentativën për me krijua togfjalësha të rinj, gjë e cila kërkon guxim, mund dhe finesë.

Sigurisht të mbash kureshtjen e lexuesit në një roman, lipset një punë e mirë menduar, lipset një ndryshim kurbe, një intensitet ngjarjesh, ose së paku një ritëm i gjetur rrëfimi. Zgjidhja e këtyre domosdove, është shumë e bukur nga ana e Suadit, duke integruar katër tekste, ose katër gjuhë në një të vetme.

1. Gjuha që krijon vetë autori me gjithë përsiatjen, përshkrimin dhe ndjesitë;
2. Gjuha e cila rrjedh nga personazhet dhe përballja e ngjarjeve;
3. Gjuha që sillet nga narratori (interteksti), i cili ndërhyn në formën e një hiperteksti.
4. Metagjuha që krijohet nga tërësia e ngjarjeve rreth krijimi letrar si sistem i pastër shenjor.

Ajo çka është më interesante, në stilin e këtij romani, është metagjuha, ose metaletërsia. Letërsia rreth letërsisë, duke prekur problemet që e shqetësojnë poetin bashkë me poezinë dhe jetën e tij. Kjo bëhet më e rëndësishme, sidomos kur kjo metagjuhë, tenton të përfaqësoj dy kohë, me një fokus të veçantë në kohën kur konvencionet letrare drejtoheshin nga instancat shtetërore.

Marrëdhënia me të shkuarën

Në roman, ka një ngjarje, ku në zhgënjim e sipër, herë me vullnetin e tij  të lirë, herë me diktatin nga jashtë, Golemi, e kemi thënë: personazh kryesor, poet i dashur për njerëzit, iu vë flakën vetë librave të tij. Ky fragment na paraqet gjithë letërsinë tonë propagandistike të komunizmit e cila meriton t’i vihet flaka. Nisur nga ky fragment romani na përball me një pyetje madhore.

Çfarë është letërsia jonë, nëse i heqim ato shkrimtarë të cilët, në mos shkruan, së paku u shkolluan në kohën e diktaturës? 

Këtë pasqyrë të vë përballë romani i parë Suadit. Hiqja asaj golemët që herdokur i kënduan partisë: Agollin, Kadarenë, Gjetjen, Çuli, (ky varg është shumë i gjatë) dhe ata poetë që “hanë bukë” ende në ditët tona, ajo minimalisht do të ishte (nuk duhet të themi e varfër, por) shumë e zbrazët. Asnjëri prej tyre, (ose shumica prej tyre) nuk u distancuan nga ajo çka shkruan në atë kohë, por përkundrazi, suksesi i sotëm është inerci e asaj çka bënë dikur, duke iu lakmuar pushtetit diktatorial.

Në vazhdën e logjikës që, pyetjet qesin pyetje, ngrihet një tjetër më madhore:

Për kë duhet të punojë (nëse mund të shprehemi kështu) poeti, për veten, për shoqërinë, apo për pushtetin?

Sigurisht, njerëzit e pamundur, të cilët e lexojnë poetin dhe e idealizojnë atë, presin prej tij, në mos një akt, një shkëndijë, një ide reagimi. Përkundër kësaj, poeti është më së pari njeri, me të njëjtat fuqi fizike, me të njëjtat probleme sociale, veç me një mjet më tepër: idenë. Në një kontekst kur edhe ideja është e cungueshme (se po nuk u shpreh nuk ka ndofarë vlere), poeti nuk është më as i tillë, veçse një njeri i rëndomtë, që ka të njëjtat shqetësime dhe probleme si lexuesi i tij (pikërisht poeti me një sens njerëzor).

Veçse kur kushtet ndryshojnë, kuptimet rithemelohen, atëherë edhe poeti, në koherencë me kohën, me lexuesin e vet, duhet ta rithemelojnë vetveten, sidoqoftë, sadopak, ta bëjnë lexuesin të kuptojë që unë si ideali yt, jam në gjendje së paku të dalloj çka është e mirë dhe çka e keqe (konvencionalisht). Dhe vetja nuk rithemelohet veçse duke mohuar gjithë sa ke bërë deri më tash, me bindjen e plotë se i ke bërë gabim.

Aneks (në vend të përfundimit)

Në këndvështrimin tim modest (ose jo modest, si të doni!), romani është shumë i mirë, sidomos po ta analizojmë në kontekst. D.m.th. si romani i parë i një shkrimtari të ri; me çka po botohet lartë e poshtë; me tematikat që trajtojnë romanet e sotme, dhe se kush po mbizotëron në skenën e letrarëve të rinj, dhe kush i zë hapësirat mediatike për letërsinë. Në këtë nivel krahasimi romani  është i shkëlqyer.

Por një vepër letrare nuk gjykohet duke e krahasuar me të tjera të kohës, sepse kriteret këtu mund jenë krejtësisht subjektive dhe më tej, relative. Gjykimi (edhe pse është bërë tashmë), duhet bërë duke e krahasuar me vetveten, pra me një version më të mirë të vetes së saj.

Kjo vete më e mirë do të ishte duke i shtuar:

• më shumë dialog; për të folur personazhet për narrativën dhe jo anasjelltas;
• më shumë veprim në gjysmat e dyta të disa kapitujve;
• më pak abstragime në filozofinë e të menduarit të personazhit.

*Gjithë sa buron më sipër, nuk është veçse nuhatja jo e parë e një jo lexuesi dosido.